Post Zawnna

Saturday, 28 August 2021

Van Boruak Zauzia

Zawnawlna, Lei leh Van

KHAWVEL


 


Khawvel Len lam: Hetia han thlir mai chuan, khawvel hi a parh duai a, a phek emaw tih tur a ni a. Nimahsela, khawvel hi a phek lova, a mum zawk a, mum pial lovin, Serthlum pian deuh hian a awm a ni.

Thil mum lenzawng an teh dawn chuan, a laia hawlh tlang thui lam emaw, a pum vet len lam emawin an teh ṭhin a. Chutiang chuan khawvel len lam pawh hi teh a ni a.

Chhim tawp leh Hmar tawp hawlh tlang (Polar diameter) sei lam chu Km 12,714 a ni a,

Chhak leh thlang zawnga hawlh tlang (Equitorial diameter) sei lam chu Km 12,756 a ni.

Chhim leh hmar zawnga khawvel pum vet len lam (Polar Circumference) chu

Km sing 4 leh 89 a ni a,

Chhak leh thlang zawnga khawvel pum vet len lam (Equitorial Circumference) chu

Km sing 4 leh 75 (40,075 km) a ni.

Khawvel hi hel chhuah tum ta la, darkar khata Km 5 thleng hman khawpa chakin kal reng thei ta la, chhun lamah darkar 12 kalin zan lamah chawl ṭhin ta la, hapta khatah ni khat zel chawl ṭhin ta bawk la, i helna kawng pawh chu ngil leh mam ṭha parh ni ta sela, khawvel vawi khat hel chhuak turin kum 2 leh chawlhkar 7 chuang zet i thang a ngai dawn a ni.

Khawvel zau lam:
Khawvel pumpui, a pawnlang zau lam chu square kilometer maktaduai 510 chuang a ni a.

Khawvel rih lam: Khawvel rih lam chu, ton tluklehdingawn 59,720 vel a ni. A leilung rih lam chawhrualin, cubic feet khatah, Kg 17 leh gram 200 anga rit a ni.

A vir chak lam: Khawvel hi darkar 23 leh minute 56 leh second 4.09054-ah vawi khat a vir chhuak ziah ṭhin a. Chhim tawp leh hmar tawp inkar lai tak, Equator-ah hian, darkar khata Km 1,680 tluka chakin a vir a ni.

Ni a hel chak lam: Khawvel hian ni hi kum tinin vawi khat a hel chhuak ziah ṭhin a, a helna kawngah hian darkar khatah Km nuai 1 leh sang 6 chuanga chakin a thlawk fur fur mai a ni. Ri kal chak lam let 85 chuangin a thlawk tihna a nih chu.

Ni 365 leh darkar 5 leh minute 48 leh second 45.51-ah vawi khat chiah ni a hel chhuak ṭhin a ni.

Khawvela Tui leh vur tam lam:

Tuifinriat zau lam:  Tuifinriat zau lam chu sq. km maktaduai 360 a ni a, chu chu khawvel pumpui zau lam zaa 71 a ni.

Tuipui thuk lam:  Tuifinriat aia zau leh thuk zawk chu Tuipui a ni a.  Tuipui zawng zawng thuk lam chu chawhrualin meter 3,700 a ni.

Tuipui:  Tuipui tam lam chu, cubic kilometer maktaduai 1,300 a ni.

Vur:  Khawvel chhim tawp leh hmar tawpah hian vur a tam em em mai a, chung vur tam lam chu, cubic kilometer nuai 35 lai a ni.

Dil: Dil lian tak taktea tui tam lam chu, cubic kilometer nuai 2 leh sing 5 vel a ni a.

Lei chhung dil:  Lei chhungah pawh hian dil a lo awm teuh mai a.  Chung dila tui awm tam lam chu, cubic kilometer nuai 2 leh sing 5 vel a ni a.

Lui leh luipui:  Lui leh luipui tea tui tam lam chu, cubic kilometer sing 5 vel a ni a.

Dum, Dil, Tuikhur:  Dum te, dil te te, tuikhur leh tuihna put tea tui awm tam lam chu, cubic kilometer sang 6 vel a ni a.

Snow:  Sap-in snow an tih mai, vur tla ṭhin tam lam chu, cubic kilometer 250 vel a ni a.

Kum tina boruaka tuihu chho tam lam chu:

Tuifinriat leh tuipui aṭangin, cubic kilometer nuai 4 sing 4 leh sang 8 vel a chho va,

Khawmual aṭangin, cu. km sing 7 a chho bawk a.

A vaiin, kum tina boruaka tuihu chho hi, cu. km nuai 5 sing 1 leh sang 8 vel a ni a. 

Kum tina khawvela ruah leh vur lo tla tam lam chu:

Tuifinriat leh tuipuiah, cubic kilometer nuai 4 sing 1 leh sang 2 vel a sur a,

Khawmualah, cubic kilometer nuai 1 leh sang 6 vel a lo sur bawk a,

A vaiin, kum tina ruah leh vur lo tla hi, cu. km nuai 5 sing 1 leh sang 8 vel bawk a ni. 

Khawvel Pawn Boruak:  Khawvel pawn lam boruak hi a hlawm lian deuhvin chi 5-in an then a:

  1. Troposphere, kan chen velna aṭanga km 10 thlenga sang hi a ni.
  2. Stratosphere, km 10 aṭanga 50 inkar vel hi a ni.
  3. Mesosphere, km 50 aṭanga 100 inkar vel hi a ni a. He boruakah hian Ozone an tih boruak chi khat pawh a tel a. Ozone chu, ni aṭanga lo kal Ultraviolet radiation lo hip botu a ni.
  4. Thermosphere, km 100 aṭanga 500 inkar vel hi a ni.
  5. Exosphere, km 500 vel chung lamah a awm a ni.

[source Ultimate Visual Dictionary]

 

THLA

 

Van boruaka thil mum lian ve tak, planet heltu hi thla a ni a.  Sap chuan satellite an ti a, moon te pawh an ti bawk a ni.  Kan ni heltu Planet zawng zawng hian thla an nei vek lem lo va, planet paruk chauhvin an nei a ni.  Planet ṭhenkhat chuan thla tam tak an nei a ni.

Kan khawvel thla hi han zir chiang deuh bik ta ila, a awlsam zawngin “Thla” tiin kan sawi mai ang.

Thla leh khawvel inhlat lam hi a ngai reng lo va.  A inhlat ber laiin, Km nuai 4 sang 6 leh 711 a ni a, chu chu 1912 kumah khan a ni a, a inhnaih lai berin Km nuai 3 sing 5 sang 6 leh 375 a ni a, 1984 kum khan a ni.  Km sing 5 chuang zen zawnin a hlat lam a insawn ve dawrh dawrh ṭhin tihna a nih chu.  Chawhrualin Thla hlat lam chu Km 384,403 a ni.

Thla len lam: Thla hi a laia hawlh tlangin Km 3,475.6 a ni.

A lum lam: Thla chungah hian, a lum berna hmunah celsius degree 132 a ni a, a vawh berna hmunah celsius degree -184 a ni.

Eng a kah let en lam: Thla hian eng a dawn zaa pasarih chauh khawvelah a kah let leh a ni.

Thla bial inkar rei lam: Thla bial aṭang thla bial leh thleng hi ni 29 leh darkar 12 leh minute 44 leh second 2.8 a ni.

A vir chak lam: Thla hi a vir ve tho va, vawi khat a vir chhuah leh khawvel vawi khat a hel chhuah hun chhung hi a inan chiah avangin, a pangkhing lehlam chauh hi kan hmu reng ṭhin a ni.  Vawi khat a vir chhuah nan chuan Ni 27 leh darkar 7 leh minute 43 leh second 11.5 a ni.

Thla Leilung

Khuar zau pui pui, a lai hawlh tlanga km 85 (mel 53) laia zau te a awm a.

Tycho khuar

He khuar, tlang pawng kualin a hual pup mai hi khawvel aṭang pawh a hmuh theih a. A bang sang pui mai chu km 4.5-a sang, a lai hawlhtlang km 85 (mel 53) laia zau a ni.

Thlaa Lawn

Thlaa lawn hmasa ber chu Neil Armstrong leh Edwin 'Buzz' Aldrin te an ni a, 1969 kumah Apollo 11 hmangin an lawn a ni. A hnuah chuan vawi 5 lai an lawn leh tawh a ni.

Thlaah hian khawvel angin boruak thianghlim hip tur a awm ve lo a, oxygen pai loh chuan thih a ni mai.

PLANET

Planets

Planet tih chu:  van boruaka thil mum lian tak, ni heltu a ni.  He khawvel pawh hi ni heltu planet pariat zinga pakhat a ni ve a ni.  Planet tam zawk chu kan khawvel aia lian lian te an ni a.  Kan khawvel hi, ni aṭanga a hlat lamah a pathumna a ni.

Planet pa 8 leh Dwarf planet 5 an awm a. Planet pa 8 chanchin lo tarlang phawt ila:

Hming

Hla
(10
6 km)

Vet
(km)

Rit
(kv = 1)

Lian
(kv = 1)

Hel (tehna)

Vir (tehna)

Thla

Pawn
°C

Chhung
°C

Mercury

57.90918

4878

0.06

0.06

87.969

days

58.6462

days

-

166.86

 

Venus

108.2089

12103.6

0.81

0.86

224.701

days

243.0187

days

-

456.85

 

Earth

149.6

12756

1

1

365.3

days

23.93

hours

1

 

 

Mars

227.9

6786

0.11

0.15

687

days

24.62

hours

2

 

 

Jupiter

778.3

142980

318

1323

11.86

years

9.93

hours

79

 

 

Saturn

1427

120540

95.2

752

29.46

years

10.66

hours

82

 

 

Uranus

2871

51120

14.5

64

84.01

years

17.24

hours

27

 

 

Neptune

4497

49530

17.1

54

164.8

years

16.11

hours

14

 

 

kv = khawvel

Pluto hi tun hma chuan planet pa 9-naah an dah ṭhin a, tunah erawh chuan Dwarf Planet-ah an dah tawh a ni.

Dwarf Planet-te


Planet pangngai pa 8 bakah planet té (Dwarf planet) pa 5 an awm a.

Dwarf planet-te chu hengte hi an ni:

Kan khaikhinna tur kum leh ni hi he kan chenna khawvel kum leh ni a ni. Ni aṭanga a hlat dan indawtin, a hnai bera ṭanin lo ziak ta ila.

No.

Hming

Hlat lam
(km)

Awmna
(belt)

Diameter

Revolution

Rotation

Thla

Hmuh kum

1.

Ceres

4.137×108

Asteroid

952.4 km

4.6 yr

9.1 hr

-

1801

2.

Pluto

5.874×109

Kuiper

2302 km

247.9 yr

6.39 d

5

1930

3.

Haumea

6.452×109

Kuiper

1436 km

281.9 yr

3.9 hr

2

2003

4.

Makemake

6.850×109

Kuiper

1420 km

305.34 yr

22.5 hr

-

2005

5.

Eris

10.12×109

Kuiper

2326 km

561.4 yr

25.9 hr

1

2003

NI (ARSI)


Ni hi kan Solar System lai taka arsi pakhat a ni a. Khawvel anga leilung sak ang a ni ve lo va, thil tui sa lutuk angin a awm a ni. Planet, dwarf planet, asteroid, kuiper, comet te zawng zawng hian an hel a, he kan chenna khawvel ngei pawh hian a hel a ni.

Ni satzia

Scientist-te chuan, Ni hi – gas zang tak tak chi 2 (Hydrogen 75% leh Helium 23%) leh thil dang inpawlh, alh hluah hluah a ni an ti a, a alh inhlap san lam chu Km nuai 10 te a tling a ni.

  • Ni pawnlang sat lam = 5600°C
  • Ni chhungril sat lam = 15,700,000°C

vel a nih rin a ni.

Thir hi, 1535°C-ah a tui thei chauh va.  Ni pawn lam pawh chu thir tui theihna let 3.6 chuangin a sa tawh a.  A chhungril phei chu thir tui theihna let sing 1 chuangin a sa a nih chu.

Ni hian second tinin hydrogen ton maktaduaih 4 a kang ral hum hum ang a ni a, mahse, kum maktaduaih 5000 chhung enna la pe chhuak thei tur khawpin gas a la ngah tawk a ni.
Niin tha (energy) a pek chhuah hi 386 billion, billion megawatts vel nia ngaih a ni a. Kum khat chhunga khawvelin tha (energy) kan hman zawng zawng belh khawm ang tluk hi minute 15 chhung lekin a pe chhuak hman a ni. 

Ni lenzia

Ni hi a lian em em a, a chhungah hian khawvel anga lian hi nuai 13 lai a leng a ni.  A lai hawlh tlang len lam chu Km 1,391,940 a ni.  Ni hi, a chungah car-a tlan hual theih ni ta sela, darkar khata Km 100-a chakin, chhun zan zawmin tlan ta ila, ṭum khat tlan hual tur pawhin, kum 5 zet tlan a ngai dawn a ni.

Ni hi a alh ve hluah hluah reng a, a alh inhlap san lam hi Km nuai 10 te a tling a ni.

Ni hlatzia

Ni hi kan khawvel aṭangin Km maktaduai 150 vel (km 149,597,893)-a hla a ni a.  A hlatzawng i hriat thiam nan chuan, heng laia chak tak taka Bike tlan viai viai ṭhin anga chak hian, i pian hlim aṭangin ni lam panin, chhun zan zawmin thlawk chho ta la.  Upa tak, lu ṭuak vek, kum 100 mi i nih pawhin, i kalkawng hmun 3-a ṭhen hmun 1 pawh i la thleng lo vang.  Chuti khawpa hla aṭang chuan ni chu kum tinin vawi 1 i hel chhuak ziah ṭhin a ni.  Hetia i awm mai mai lai hian, chak takin, darkar khata Km 106,000 chuang zeta chakin khawvel hian ni helin a thlawhpui fia fia mai che tihna a nih chu.

Ni eng leh thla eng khaikhinna: Ni hi thla let nuai 4-in a eng zawk a ni.

History

Greek-ho chuan Ni hi 'helios' an ti. Rom-ho chuan 'sol' an ti.

Middle Ages hun thleng khan, ni hian khawvel hi a hel niin an ngai. Kum za bi 16-naah khan Nicholas Copernicus chuan, Khawvel hian Ni khi a hel zawk a ni, a ti. Mahse, ani hi khawvelin ni a hel tih ring hmasa bertu a ni lo a, Greek mi fing Aristarchus chuan a hma kum 2000 dawn laiah khan a lo ring tawh a ni. Copernicus-an Solar System a thlir dan hi kum tam tak chhung, Newton-an laws of motion a hmuh chhuah hma zawng kha chuan hnawl a ni.

Arsi hnai ber:  Kan Nî baka arsi kan hnaih ber chu Proxima Centauri tiin a hming an vuah a, 1915 kum khan an hmu chhuak a.  Khawvel aṭangin light year 4.244 (Km tluklehdingawn 40,000 chuang)-a hla a ni. Arsi hnai dang chu Rigil Kentaurus (Alpha Centauri A leh B) chu kan awmna aṭangin eng kum 4.35-a hlaah an awm. Alpha Centauri A leh B te hi an inhlat lo khawp mai a, kan Khawvel leh Ni inhlatzawng let 23 chauhvin an inhlat a ni; chu chu Ni leh Uranus inkar hlatzawng ang lek deuhthaw a ni.

Arsi dang hre duh tan: astro.wisc.edu, space.com

SOLAR SYSTEM


Solar System chu ni leh a heltu planet pariat leh dwarf planet panga leh anmahni heltu thla te, simeikhu te, lung te leh thil dang ni heltu awm vete sawina a ni a.

Ni leh a heltu planet te leh an helna kawng len lam chu, a laia hawlh tlangin Km tluklehdingawn 13 vel a ni a.

He Solar System hian, a awmna galaxy lairil hel chhuah nan, kum maktaduai 200 a ngai a ni.

GALAXY

 

Galaxy awmzia: Galaxy chu arsi tluklehdingawn tel awm khawm a ni. Galaxy tih hi, Greek thumal hnute tui tih aṭanga lo piang a ni. Galaxy te ber pawhin arsi nuai khat vel a nei a, a lian pawl chuan arsi tluklehdingawn 3000 lai a nei a ni. Hla tak aṭanga thlirin Galaxy tam zawk pianzia chu inzial ang te, bial sawl ang te an ni a, ṭhenkhat erawh chu pianzia dangdai tak te pawh an awm a ni.

Milky Way: Kan awmna galaxy hming chu Milky Way a ni a. Zanah van lam han thlir la, Thlasik Kawng kan tih mai kawlkil hawlhtlanga paw deuh ruih mai i hmu ang a, chu chu arsi leh planet leh thil dang tam tak an ni a, kan awmna galaxy a ni. Kan awmna Milky Way galaxy-ah hian arsi tluklehdingawn 100 aṭanga 200 vel a awm niin an chhut a, chung zinga pakhat chu kan kan Nî hi a ni.

Arsi hlatzawng teh dan: Arsi hlatzawng te, Galaxy lenzawng te teh tur hian va kal kher a ngai lo va, hmun hla taka thil awm len lam hi heta tangin a teh theih mai a, kan khawvel aṭangin an teh mai zel a ni.

Chutianga arsi hlatzawng leh galaxy len lam te teh tur chuan Km leh mel te mai chuan a tam lutuk dawn a, chuvangin, a tehna atan engin kum khat chhunga a thlen thui theih lam hi an hmang ṭhin a, chu chu Light year an ti a ni.

Light year

Eng thlen chak lam (Speed of Light)

Eng hi a kal chak hle a, second khat chhung lek pawhin km nuaih 3 deuhthaw (2,99,792.458 km) a thleng hman a, khawvel hi second khat chhungin vawi 7 chuang zet hel chhuak hman ang a ni.  Eng tluka chakin kal ta vang vang ila, kum khat chhunga kan thlen thui lam chu light year khat an ti a ni. 

A Km zawng chuan, light year 1 chu, Km tluklehdingawn 9,460 (9,460,528,404,879.3588126 Km) chuang a ni.

Eng tluka chakin kal ta ila,

  • second 1 chhungin khawvel hi vawi 7.48 chuang kan hel hman ang a,
  • thla hi second 1 chuang hretah kan thleng ang a,
  • ni hi minute 8 leh second 17-ah kan thleng ang a,
  • Pluto thleng tur chuan, darkar 5 leh minute 20 kal a ngai ang a,
  • arsi hnai ber thleng turin, kum 4 leh ni 80 kal a ngai ang a,
  • mit lawnga Nî kan hmuh phak tawh lohna hmun thleng turin, kum 60 kal a ngai ang a,
  • kan awmna galaxy, "Milky Way" an tih-a arsi hla ber thleng turin, kum sing 6 leh sang 2 leh 700 kal a ngai ang a,
  • mit lawnga arsi kan hmuh theih zinga hla ber thleng turin, kum nuai 23 leh sang 9 kal a ngai ang a,
  • mihringten thil awm kan hriat hlat ber thleng turin, kum tluklehdingawn 15 kal a ngai ang.
Chungte chu, eng tluka chaka kan kal chauhvin a ni.

Kan awmna galaxy, Milky Way an tih len lam chu, a laia hawlh tlangin light year nuai khat a tling a ni. A awmzia chu, kan khawvel awmna galaxy hi, a tawp aṭanga a tawp lehlam thlengin kal tum ta ila, eng tluka chakin thlawk ta ila, kum nuai khat kan kal hunah kan thleng chauh dawn a nih chu.

Quasar: Radio chakna (radio energy) tam tak pe chhuak ṭhin galaxy te hi Quasars tiin an vuah a, galaxy eng ber berte an ni.

Galaxy zinga eng ber: The Large Magellanic Cloud an ti a, khawvel chhim lam aṭang chauhvin a hmuh theih a, a len lam a laia hawlh tlangin light year sing 3 leh sang 9 a ni a, khawvel aṭanga light year nuai 1 leh sing 7-a hlaah a awm a ni.

Galaxy lian ber: Abell 2029 a ni a, a len lam diameter chu light year maktaduai 5 leh nuai 6 a ni a, kan awmna galaxy diameter let 80-in a lian a ni. A hlat lam chu light year maktaduai 1070 a ni.

Galaxy hnai ber, tuna kan awmna galaxy ni si lo chu The Sagittarius Dwarf a ni a, 1994 kumah an hmu chhuak a, khawvel aṭanga a hlat lam chu light year sing 7 a ni.

Mit lawnga hmuh theih galaxy hla ber: Andromeda Galaxy an ti a, light year nuai 23 leh sang 9-a hla a ni a, chu galaxy-ah chuan arsi tluklehdingawn 300 a awm a ni.

Galaxy hla ber: Galaxy an hmuh chhuah tawh zinga hla ber chu, light year tluklehdingawn 15-a hla a ni.

UNIVERSE

 




Universe awmzia: Thil te ber, proton te neutron te, electron te aṭanga thil lian ber ber, kan chenna khawvel te, Solar System te, Galaxy zawng zawng te hi a vai hian van boruak (Universe) chhunga awm an ni a.

An vir vel dan: Thla hian planet an hel a, Planet chuan ni an hel a, ni leh a heltu planet te hi Solar System an tih chu a ni a. Solar System chuan an awmna galaxy lairil an hel a, galaxy te hi an vir tihna a nih chu.

Galaxy tam lam: Arsi chanchin zirmi (Astronomers) te chuan Universe-ah hian Galaxy tluklehdingawn 100 vel awmin an ring a ni.

A zau zel: Tin, galaxy te hi universe chhungril aṭangin a darh zau zawngin, an tawlh theuh va, an inhlat tial tial a ni. ‘Van boruak hi a zau tial tial’ pawh a tih theih ang chu. Amaherawhchu, a zau zel dawn nge, an rawn let khawm leh dawn tih erawh chu mi thiamten an hre lo a ni.

Pathian ropuizia: Nimahsela, mi tumahin van boruak zau lam hi an hre tak tak lo a ni. Hengte hian Pathian ropuizia a tilang chiang hle a ni.

==================

Zawnawlna

No comments:

Post a Comment

Tar Lan Bik

Zawnawlna

Tlawh Zat